نقد طریقه جمال پرستان،

صورت: یعنی الفاظ وعبارات، ظاهر اشیاء وموجودات.

گر چه شد معنى در این صورت پدید: یعنی ما معنی را دراین الفاظ می آوریم اما این الفاظ که در ظاهر به آن معانی نزدیک است، درحقیقت ازآن معانی دور است.

صورت از معنى قریب است و بعید: یعنی  کسی که معنا را در صورت می‌بیند، باید بداند که صورت به معنا از یک جهت نزدیک است و از جهتی دور. صورت می‌تواند ما را به معنا راهنمایی کند اما نمی‌تواند تمام معنا را نشان دهد، زیرا صورت محدود است و معنا نامحدود. ضمناً این کلام مولانا که، جایگاه معنا بسی فراتر از صورت و ظاهر است، ردّی است بر مشرب آن دسته از صوفیان که جمال پرستند و می‌گویند معنا را در صورت می‌بینیم و عشق مجازی پلی است به سوی عشق حقیقی. آنان مدعی‌اند که باید جمال کمال مطلق را در رخساره ماه رویان و زیبا چهره‌گان مشاهده نمود. از سردمداران این مسلک «اوحدی کرمانی بود» معروف است که وقتی شمس تبریزی به بغداد سفر کرد با اوحدی ملاقات کرد و از او پرسید: در چیستی؟ گفت ماه را در آب طشت می‌بینم؛ شمس به او گفت: اگر در گردن دمل نداری چرا در آسمان نمی‌بینی؟ یعنی اگر عشق تو از اغراض شهوانی عاری است و جویای عشق حقیقی هستی، به‌‌هر نقطه از این جهان بنگری او را می‌بینی، پس نیاز به این کار ناروا نیست.

اوحد الدین مدتى دراز در بلاد روم بسر برده و در شهر قونیه و ملطیه و قیصریه مریدان و خلفاء معتبر داشته و خانقاه (در قیصریه و ملطیه) بنا کرده است، بى‏شک جانشینان و مریدان او هنوز در عصر شهرت مولانا در بلاد روم بوده و بطریقه‏ى وى دعوت مى‏کرده‏اند. شمس الدین تبریزى و مولانا روش او را در شاهد بازى نپسندیده‏اند.[1]بشنوید که اوحد الدین چه مى‏گوید[2]:

            دانى که چرا مى‏نگرم در صورت             جز در صورت نمى‏توان معنى دید

            از مادر معنى چو نزاید معنى             ناچار بصورتى بر آید معنى‏

            چون بى‏صورت دید نشاید معنى             صورت باید تا بنماید معنى‏

            در صورت خوب دید باید معنى             کز صورت زشت خوب ناید معنى‏

            معنى دارست صورت زشت ولى             چون خوب بود خوب نماید معنى‏

            ز ان مى‏نگرم بچشم سر در صورت             کز عالم معنیست اثر در صورت‏

            این عالم صورتست و ما در صوریم             معنى نتوان دید مگر در صورت‏

مولانا در رد این عقیده مى‏گوید که معنى در صورت ظاهر مى‏شود ولى صورت بهر حال محدود و معنى بهمه جهت نامحدود است و در صور گوناگون جلوه مى‏کند پس صورت اگر چه مظهر معنى است، آن را چنان که هست نشان نمى‏دهد و شامل جمیع شئون و اطوار معنى نیست، نزدیک است به معنى از آن نظر که معنى در آن ظاهر مى‏گردد و دور است از آن جهت که محدود است و همه‏ى اطوار آن در وى پدیدار نشده است.

 در دلالت همچو آب‏اند و درخت: یعنی در مثال آب و درخت، آب اگر چه مایه بالیدن و رشد درخت است و در همه اجزاء درخت جریان دارد ولی این‌دو از نظر ماهیت با هم فاصله زیادی دارند.

( 2652) اگر چه معنى در این صورت آشکار است ولى صورت هم بمعنى نزدیک است و وهم از او دور است.( 2653) مثل دلالت صورت بر معنى مثل دلالت درخت است بر آب هر جا درخت دیدى دلیل وجود آب است ولى ماهیت آب و درخت با هم فاصله زیادى دارند. ( 2654) اکنون شرح ماهیات و خاصیات را رها کرده احوال آن دو نفر رزق جو را بیان کن.